De inzet van ervaringsdeskundigheid
Ervaringsdeskundigen in de GGZ, worden als onmisbaar gezien, bij de transformatie naar mens- en herstelgerichte zorg (Bakel & Boertien, 2012). Maar wat wordt er nu eigenlijk onder ervaringsdeskundigheid verstaan, ervaringen met kwetsbaarheid hebben we toch allemaal?! En biedt dit ook kracht aan cliënten, of is dit alleen van waarde voor ervaringsdeskundigen zelf?

Een leven vol ervaring
Als mens doen we tijdens ons leven allemaal ervaringen op. ‘Ervaring’ is een directe confrontatie met de werkelijkheid van onszelf en de werkelijkheid om ons heen. Geen ervaring is hetzelfde, maar omvat een unieke en uiterst persoonlijke beleving. Wanneer ervaringen zich opstapelen, spreken we ook wel van ‘levenservaring’, wat mogelijk resulteert in ‘wijsheid’. Ervaringen leiden tot een leereffect en de ontwikkeling van persoonlijke waarden (Haaster, Hidajattoellah, Karbouniaris, & Wilken, 2013). Maar wat doen we met deze ervaringen, en hoe verhouden deze zich tot een professionele handelingswijze?

Ervaringsdeskundigheid in de GGZ
‘Deskundigheid’ wordt ook wel gedefinieerd als het bezitten van een specifieke expertise op een bepaald gebied, veelal gekoppeld aan bepaalde vaardigheden (Haaster et al., 2013). Meestal denken mensen dat deskundigheid wordt verworven door een opleiding. In de praktijk leren we daarentegen vaak veel meer van onze eigen ervaringen. Vooral voor professionals in de zorg- en welzijnssector, vormt praktijkervaring een steeds belangrijkere basis voor hun kennis en handelen.
Mensen worden steeds ‘deskundiger’ naarmate zij meer ervaringen op doen, studeren of nieuwe vaardigheden ontwikkelen. Ook ervaringsdeskundigheid kan groeien. Wanneer mensen leren van ervaringen in het heden en in het verleden, noemen we dit ‘ervaringsleren’. In principe is ieder mens ‘ervaringsdeskundig’, wanneer die leert van zijn eigen ervaringen, hierop reflecteert en hierover deelt met anderen. Maar, ervaringsdeskundigheid zegt pas werkelijk iets, als wordt verteld op welk terrein iemand ervaring heeft (Haaster et al., 2013). De benaming ‘ervaringsdeskundige’ als onafhankelijk begrip, leidt dan ook vaak tot verwarring. Mensen worden te pas en te onpas ‘ervaringsdeskundigen’ genoemd, en ten onrechte gezien als ‘reguliere professionals’. Vandaar is het belangrijk onderscheidt te maken tussen ‘ervaringsdeskundigen’ (in de breedste zin van het woord), en ‘ervaringsdeskundige professionals’. Tot deze laatste groep, behoren werkers die hun eigen ervaringsdeskundigheid op een professionele manier inzetten, in dit geval ten dienste van de zorg (Haaster et al., 2013).

Ervaringsdeskundige professionals, hebben zelf eigen (cliënten)ervaringen in de GGZ en/of met psychisch lijden. Wanneer iemand door reflectie op een ontwrichtende aandoening kennis heeft opgedaan over het leven met kwetsbaarheid, noemen we dit individuele kennis of ‘ik-kennis’. Het is een verzameling van inzichten over zowel bevorderende als belemmerende factoren voor herstel en het leven naar eigen wensen en mogelijkheden. Deze kennis is persoonlijk, gebaseerd op de eigen beleving. Wanneer ‘ik-kennis’ wordt omgevormd tot ‘wij-kennis’, maakt iemand de vertaalstag naar ‘ervaringskennis’. Door het delen van ervaringen en het zoeken naar overeenkomsten en unieke aspecten, ontstaat gemeenschappelijke ofwel ‘collectieve kennis’. Ervaringskennis omvat zowel individuele als collectieve kennis, analyse en reflectie, gecombineerd met andere bronnen over herstelprocessen (Haaster et al., 2013).

Bij een professionele inzet van ervaringsdeskundigheid, gaat het om het vermogen waarbij iemand gemeenschappelijke kenmerken uit eigen ervaringen kan filteren en deze ervaringskennis aan derden kan overbrengen, om zodoende ruimte te maken voor herstel- en empowermentprocessen van kwetsbare individuen (Hogeschool van Amsterdam Maatschappij en Recht, 2013). Daarnaast hebben ervaringsdeskundige professionals het vermogen ontwikkeld om eigen ervaringen met stigmatisering en empowerment in te zetten om een herstelondersteunende omgeving te bevorderen (GGZ Nederland, 2013).

Ervaringsdeskundige professionals onmisbaar?!
Ervaringsdeskundige professionals danken hun positie aan de emancipatiebeweging van cliënten tijdens de Verlichting in de 17e eeuw. Cliënten kwamen hierin op voor gelijke rechten, tolerantie, eigenheid, zelfregie en sociale inclusie. Zij spoorden elkaar aan, om niet langer blindelings te vertrouwen op de dokter die het allemaal wel zou weten, maar te gaan vertrouwen op hun eigen ervaringskennis en mogelijkheden, zonder hierbij eigen kwetsbaarheden te verloochenen. De waarden die deze beweging en het cliëntenperspectief vertegenwoordigen, geven betekenis aan het professionele handelen van ervaringsdeskundigen in de GGZ (Haaster et al., 2013). Eind jaren 90, werden de eerste ervaringsdeskundigen binnen de GGZ in dienst gesteld. Zij kregen in deze tijd een belangrijke rol als ‘veranderaar’ en ‘luis in de pels’ toebedeeld, om kritisch en spiegelend de zorg te verbeteren (Bakel & Boertien, 2012). Professionals vanuit het reguliere zorgsysteem zitten daarentegen niet altijd op deze kritische ‘ex-cliënten’ te wachten. Oude, vertrouwde werkwijzen – die sommigen al jaren toepassen – komen hiermee ineens onder druk te staan (Hogeschool van Amsterdam Maatschappij en Recht, 2013).

Zolang het reguliere kader binnen de GGZ nog domineert, het cliëntenperspectief nog onvoldoende wordt erkend en mens- en herstelgerichte zorg nog niet volledig is geïntegreerd in het denken en handelen van professionals, blijft de inzet van ervaringsdeskundige professionals van wezenlijk belang, om een verandering te bewerkstelligen. Tegelijkertijd blijft ook de expertise en professionaliteit uit het reguliere zorgsysteem nodig, zij het mogelijk in een andere vorm.

Bronnen
Bakel, M. van., & Boertien, D. (2012). Handreiking voor de inzet van ervaringsdeskundigheid vanuit de Geestelijke Gezondheidszorg. Utrecht: Trimbos-instituut/Kenniscentrum Phrenos.
GGZ Nederland. (2013). Beroepscompetentieprofiel ervaringsdeskundigen. Opgehaald van GGZ Nederland: http://www.ggznederland.nl/uploads/publication/Ervaringsdeskundigheid.pdf
Haaster, Hidajattoellah, D., Karbouniaris, S., & Wilken, J. (2013). Kaderdocument ervaringsdeskundigheid. Utrecht: Kenniscentrum Sociale Innovatie Hogeschool Utrecht.
Hogeschool van Amsterdam Maatschappij en Recht. (2013). Ervaringen met de inzet van ervaringsdeskundigheid. Amsterdam: Hogeschool van Amsterdam Maatschappij en Recht